بهمن تقدیری1 ، گودرز احمدوند2
1- مربی دانشکده کشاورزی، دانشگاه بوعلی سینا
2- استادیار دانشکده کشاورزی، دانشگاه بوعلی سینا
محل انجام پژوهش : مزرعة آموزشی پژوهشی دانشکده کشاورزی، دانشگاه بوعلی سینا. همدان
آدرس مکاتبه:
همدان – بلوار آزادگان- دانشکدة کشاورزی دانشگاه بوعلی سینا- گروه زراعت واصلاح نباتات- بهمن تقدیری
تلفن: 4223367- 4227090 - 0811
دورنگار: 4227012 0811

اثر فاصله بوته بر عملکرد و اجزای عملکرد چهار رقم آفتابگردان

چکیده
 ه منظور بررسی اثر فاصله بوته بر عملکرد و اجزای عملکرد چهار رقم آفتابگردان، آزمایشی بصورت فاکتوریل در قالب طرح بلوکهای کامل تصادفی درسه تکرار در دانشکده کشاورزی دانشگاه بوعلی سینا در محل مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی همدان به اجرا در آمد. تیمارهای آزمایشی شامل چهار رقم آفتابگردان آذرگل، زاریا، رکورد و مهر از ارقام اصلاح شده روغنی، و چهار فاصله بوته 30 ، 25 ، 20 و 15 سانتی متر در روی ردیف های کاشت به فاصله 65 سانتی متر که به ترتیب تراکم هایی معادل 51280، 61530، 76920 و 102560 بوته در متر مربع را شامل شدند. در این آزمایش صفاتی نظیر عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک، شاخص برداشت، تعداد دانه خالی در طبق و اجزای عملکرد شامل تعداد دانه پر در هر طبق و وزن صد دانه اندازه گیری و محاسبه شد. نتایج نشان داد که اثر رقم بر عملکرد دانه، شاخص برداشت، وزن صددانه و تعداد دانه خالی در طبق بسیار معنی دار بود، در حالیکه عملکرد بیولوژیک و تعداد دانه پر در طبق تحت تاثیر رقم قرار نگرفتند. عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک و وزن صد دانه بطور بسیار معنی داری تحت تاثیر فاصله بوته قرار گرفتند، بیشترین و کمترین عملکرد دانه به ترتیب به میزان 4421 و 3515 کیلوگرم در هکتار به ارقام آذرگل و زاریا اختصاص داشت . اثر فاصله بوته بر تعداد دانه پر معنی دار و بر شاخص برداشت و تعداد دانه خالی در طبق غیر معنی دار بود، با کاهش فاصله بوته، عملکرد دانه و عملکرد بیولوژیک افزایش و تعداد دانه پر در طبق و وزن صد دانه کاهش یافتند، اثر متقابل رقم و فاصله بوته نیز بر عملکرد دانه ، عملکرد بیولوژیک و تعداد دانه پر و خالی در طبق معنی دار بود، بیشترین و کمترین عملکرد دانه به ترتیب به میزان 5163 و 2380 کیلو گرم در هکتار به رقم آذرگل در فاصله بوته 15 سانتی متر و رقم رکورد در فاصله بوته 30 سانتی متر اختصاص داشت.
واژه های کلیدی : عملکرد، اجزای عملکرد، فاصله بوته، آفتابگردان

مقدمه

 دانه های روغنی بعنوان یکی از منابع عظیم انرژی و پروتئین شناخته می شوند. این گیاهان نه تنها در تغذیه انسان و دام نقش اساسی و تعیین کننده ای دارند، بلکه گردش چرخهای صنعت و اقتصاد تعدادی از کشورها به آنها وابسته است. آفتابگردان با 40 تا 50 درصد روغن و 15 تا 21 درصد پروتئین، نقش بسزایی در تامین روغن جهانی دارد (آئین، 1375). نیاز فعلی کشور به روغن نباتی با احتساب مصرف سرانه حداقل 12 کیلوگرم، حدود 750000 تن برآورد می گردد، که بیش از 90% آن وارداتی می باشد (آئین، 1375). به علت رشد جمعیت و افزایش مصرف روغن، در سالهای آینده این مقدار به مراتب افزایش خواهد یافت. با ارزیابی های کلی از توان بالقوه کشاورزی کشور چنین بر می آید که سطح زیرکشت و زمینهای زراعی موجود، چندان قابل افزایش نیست و می بایست در صدد افزایش عملکرد محصولات زراعی در واحد سطح بر آمد. در این رابطه شناخت واکنش عملکرد و اجزاء عملکرد به تراکم بوته گیاهی، برای اهداف کاربردی ضروری است، تراکم کشت بزرگترین متغیر مدیریتی قابل استفاده در سازگار نمودن نیازهای گیاه با فراهمی منابع محیطی محسوب می شود، این واکنش ها به شدت به انعطاف پذیری گیاه و فراهمی منابع وابسته است ( اسمیت و همل ،1998). تحقیقات نشان می دهد که تراکم مناسب گیاهی تاثیر بسزایی در عملکرد،کنترل آفات و بیماریها و خوابیدگی بوته های آفتابگردان دارد (کاتر، 1980). در تراکم های بالا به علت تجزیه کمتر هورمون اکسین، ارتفاع بوته افزایش یافته ولی ساقه ها نازکتر خواهد شد که وضعیت مزبور احتمال ورس را افزایش می دهد ( آلیاری و شکاری، 1379 ). هم چنین مشخص شده است که آرایش و تراکم گیاهی در جذب نور توسط برگ ها و تنظیم فرایند فتوسنتز به نحو موثری دخالت دارند ( اندرد و همکاران، 1993). تحقیقات انجام شده روی ارقام آفتابگردان در تراکم های 10000 تا 110000 بوته در هکتار موید تفاوت معنی دار بین ارقام و تراکم های مختلف است ( وید و فرمن ، 1988). بنا به گزارش وایس (1984)، با افزایش تراکم، ارتفاع بوته ها و درصد روغن افزایش و در مقابل قطر طبق ها کاهش می یابد. پژوهش انجام شده توسط تامسون و فنتون (1977)، روی ارقام آفتابگردان نشان داد که تراکم کاشت روی شاخص برداشت و درصد روغن موثر است. زوب ریسکی و همکاران (1974)، نشان دادند که برای حصول بیشترین عملکرد، تراکم بوته بیشتری لازم است بررسی تاثیر فاصله بوته 15، 18، 21 و 24 سانتی متر در ردیف های 60 سانتیمتری روی ارقام آفتابگردان توسط رفیعی الحسینی و صالحی (1383)، نشان داد که با کاهش فاصله بوته ها، میزان عملکرد روغن و نیز عملکرد دانه افزایش می یابد. در آزمایشی دیگر با افزایش تعداد بوته از 20 به 67000 هزار بوته در هکتار، عملکرد دانه افزایش و در تراکم های بالاتر، کاهش یافت (خان و همکاران، 1974). در مطالعه اثر تراکم گیاهی آفتابگردان بر میزان عملکرد، ضریب برداشت، وزن صد دانه، ارتفاع بوته، قطر طبق و درصد روغن، نتایج تحقیقات نشان داد که با افزایش تعداد بوته ها از حدود 20 به 80 هزار بوته در هکتار، عملکرد دانه حدود 800 کیلوگرم درهکتار و ضریب برداشت حدود3% افزایش، و در مقابل وزن صد دانه از 98/8 به 2/5 گرم کاهش یافت ( بارک لا و پریجارد، 1980). در تحقیقی که روی ارقام روغنی آفتابگردان درتراکم های 50، 70 و140 هزار بوته در هکتار، با فاصله ردیف 70 سانتی متر و فاصله بوته به ترتیب 30، 20و 10 سانتیمتر انجام گرفت، اثر تراکم بوته بر اجزای عملکرد معنی دار بود ( امامی و همکاران، 1381). تحقیقات انجام شده بر روی آفتابگردان نشان داده است که با افزایش تراکم، دوام سطح برگ در مرحله غنچه تا گلدهی و گلدهی تا رسیدگی افزایش و وزن متوسط بذر کاهش می یابد ( سی باروس و همکاران،2004). شناسایی و معرفی ارقام پر محصول و سازگار آفتابگردان یکی از اهداف مهم در رسیدن به خود کفایی از نظر تولید روغن می باشد. با توجه به اینکه ارقام آفتابگردان از نظر طول مراحل مختلف فنولوژیکی تفاوت نشان می دهند و از خصوصیات رشد و حجم بوته متفاوتی برخوردارند لذا واکنش آنها نسبت به تراکم کاشت یکسان نیست، بهمین دلیل این تحقیق با هدف بررسی اثرات فاصله بوته بر روی عملکرد و اجزای عملکرد چهار رقم آفتابگردان در منطقه همدان به اجرا در آمد.

 مواد و روشها

 این آزمایش در بهار سال 1384 در دانشکده کشاورزی دانشگاه بوعلی سینا در مزرعه مرکز تحفیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان با موقعیت جغرافیایی ¢10°48 تا ¢23°49 طول شرقی و ¢43°34 تا ¢30°35 عرض شمالی و ارتفاع متوسط 1730 متر از سطح دریا که دارای آب و هوای خشک و سرد می باشد و در خاکی با بافت رسی شنی و PH معادل 2/8 به اجرا درآمد. آزمایش به صورت فاکتوریل در قالب طرح پایه بلوکهای کامل تصادفی در سه تکرار اجرا شد. فاکتورها شامل چهار رقم آفتابگردان آذر گل، زاریا، رکورد و مهر، از ارقام اصلاح شده روغنی و چهار فاصله بوته 15، 20 ، 25 و30 سانتی متر بر روی ردیف هایی به فاصله 65 سانتی متر بود که به ترتیب معادل تراکم های 102560، 76920، 61530 و 51280 بوته در هکتار را شامل شدند. هر کرت ( واحد آزمایشی) شامل 5 ردیف کاشت به طول 7 متر بود. بین دو کرت مجاور یک ردیف به صورت نکاشت در نظر گرفته شد.
زمین مورد نظر در پائیز سال 83 شخم عمیق زده شد و در فصل بهار پس از آماده سازی توسط دیسک و لولر، و بر اساس نتایج آزمایش خاک اقدام به مصرف کود نیتروژن بمیزان 80 کیلو گرم نیتروژن خالص در هکتار از منبع اوره گردید که یک سوم آن در موقع کاشت و بقیه در مرحله 7 تا 8 برگی به صورت سرک مورد استفاده قرار گرفت. بر اساس آزمایش خاک نیازی به مصرف کود فسفر و پتاس نبود. کاشت بذر ها به صورت کپه ای (2 تا 3 عدد) با فواصل ذکر شده به روش دستی در تاریخ 31 اردیبهشت انجام شد.
عملیات تنک کردن به منظور ایجاد تراکم های مورد نظر در مرحله 4 برگی صورت گرفت. آبیاری با دور 10 روزه انجام گرفت و برای کنترل آفت تریپس از سم گوزاتیون بمیزان 2 در هزار بعد از مرحله گلدهی استفاده شد. کنترل علف های هرز به صورت دستی انجام و برای جلوگیری از خسارت پرندگان از پوشش توری بر روی طبق ها استفاده شد.
 به منظور اندازه گیری اجزاء عملکرد شامل تعداد طبق در واحد سطح، تعداد و وزن دانه های پر در طبق و همچنین صفاتی مانند تعداد و وزن دانه های خالی، عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک و شاخص برداشت، 5 متر مربع از هر کرت در زمانی که پشت طبق ها کاملاً قهوای شده بود (20 در صد رطوبت) با احتساب حاشیه برداشت شد. هم چنین جهت تعیین ماده خشک از دستگاه خشک کن (آون) در دمای 85 درجه به مدت 48 تا 72 ساعت استفاده گردید.
تجزیه و تحلیل داده ها توسط نرم افزارهای SAS و Ecxel انجام گرفت و برای مقایسه میانگین ها از آزمون چند دامنه دانکن در سطح 5 درصد استفاده شد.

نتایج وبحث

اثر رقم
اثر رقم بر عملکرد دانه، شاخص برداشت، وزن صد دانه، وزن دانه های پر و تعداد دانه های خالی در طبق بسیار معنی دار بود در حالیکه عملکرد بیولوژیک و تعداد دانه پر در هر طبق تحت تاثیر رقم قرار نگرفتند (جدول1).
بیشترین عملکرد دانه (4421 کیلوگرم در هکتار) مربوط به رقم آذرگل بود و رقم زاریا با حدود 5/20 درصد کاهش نسبت به آذرگل، کمترین عملکرد دانه را داشت .
رقم آذرگل با شاخص برداشت 36 درصد و وزن صد دانه 6/5 گرم بر سایر ارقام برتری داشت. در حالیکه کمترین شاخص برداشت معادل 31 درصد به رقم رکورد و کمترین وزن صد دانه به میزان 5/4 گرم، به رقم زاریا اختصاص داشت.گرچه عملکرد بیولوژیک تحت تاثیر رقم قرار نگرفت، ارقام مختلف غیر معنی دار بود، ولی مقایسه میانگین ها نشان داد که رقم رکورد با عملکرد بیولوژیک معادل 12395 کیلوگرم در هکتار رتبه اول و رقم زاریا با 14 درصد کاهش در رتبه آخر قرار گرفت.
بیشترین و کمترین تعداد دانه خالی در طبق نیز به ترتیب به میزان 495 و 1/351 دانه در طبق در ارقام زاریا و آذرگل مشاهده شد (جدول2).
 ظر به اینکه در جدول مقایسه میانگین (جدول2) ارقام مورد بررسی غیر از رقم زاریا از نظر عملکرد بیولوژیک در یک گروه آماری قرار گرفتند می توان عملکرد دانه بالاتر را در رقم آذرگل به شاخص برداشت و وزن صد دانه بیشتر و تعداد کمتر دانه خالی آن ربط داد. این موضوع نشان دهنده آن است که در این رقم علاوه بر بارور شدن درصد بیشتری از گل ها، تجمع مواد در دانه ها نیز بهتر از سایر ارقام صورت گرفته است، شاید بتوان این مسئله را به دوام بیشتر برگ ها یا سرعت زیادتر فتوسنتز توام با انتقال مجدد بهتر مواد پرورده به دانه در رقم آذرگل ربط داد. پورداد (1381) و احمد و همکاران(1991) تفاوت بین ارقام را از نظر عملکرد و اجزای عملکرد به پتانسیل ژنتیکی ارقام نسبت داده اند، در حالیکه سیرنو و همکاران (1978) تفاوت بین ارقام را علاوه بر خصوصیات ژنتیکی آنها به درصد باروری گلها و فعالیت حشرات گرده افشان مانند زنبورها مرتبط دانسته و معتقدند در ارقامی که گلهای آنها ریز است مانند زاریا در مقایسه با ارقام گل درشت نظیر آذرگل، درصد دانه های خالی بالا رفته و منجر به افت عملکرد می شود.

اثر فاصله بوته
 اثر فاصله بوته بر عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک و وزن صد دانه بسیار معنی دار بود. تعداد دانه پر در هر طبق نیز بطور معنی داری تحت تاثیر فاصله بوته قرار گرفت در صورتی که شاخص برداشت و تعداد دانه پوک در هر طبق واکنش معنی داری به فاصله بوته نشان ندادند (جدول1). بیشترین عملکرد دانه و عملکرد بیولوژیک به ترتیب به میزان 4760 و 14511 کیلوگرم در هکتار در فاصله بوته 15 سانتی متر بدست آمد که نسبت به فاصله بوته 30 سانتی متر به ترتیب بیش از 66 و 86 درصد افزایش نشان دادند (جدول2). حداکثر وزن صد دانه و تعداد دانه پر در طبق به ترتیب به میزان 2/5 گرم و 3/1176 دانه در طبق در فاصله بوته 25 سانتی متر بدست آمد و با کاهش فاصله بوته ها از 25 سانتی متر، مقادیر مذکور روند کاهشی نشان داد (جدول2). امامی و همکاران (1381) علت این موضوع را رقابت شدید بین بوته ها برای دریافت نور و مواد غذائی بیان کردند.
عدم تاثیر فاصله بوته ها بر شاخص برداشت نشان می دهد که عملکرد اقتصادی و بیولوژیک تقریبا واکنش یکسانی به تغییر فاصله بوته داشته اند.
اینکه تعداد دانه در طبق و وزن صد دانه در فاصله بوته 25 سانتی متر بیش از 30 سانتی متر بود، شاید به این دلیل باشد که در تراکم کم (فاصله بوته 30 سانتی متر) تبخیر از سطح زمین بیشتر بوده و با توجه به اینکه در همه تیمار ها دور و مقدار آبیاری یکسان بوده احتمالا در تیمار تراکم کم، گیاهان دچار کمبود آب شده و نتوانسته اند در حد پتانسیل خود تولید دانه (از نظر وزن و تعداد) داشته باشند. با توجه به اینکه تمام بوته ها به یک طبق منتهی شدند، می توان عامل اصلی بالاتر بودن عملکرد دانه و بیولوژیک را در فاصله بوته 15 سانتی متر علی رغم کمترین اجزای عملکرد (وزن صد دانه و تعداد دانه پر در هر طبق) به تعداد طبق در واحد سطح ربط داد. تحقیقات سایر پژوهشگران نشان داده است که افزایش تراکم (کاهش فاصله بوته ها) باعث کاهش اجزای عملکرد نظیر وزن هزار دانه و تعداد دانه در طبق می شود (مجیری، 1378؛ امامی وهمکاران،1381؛ زمانی و همکاران،1381). در صورتی که عملکرد بیولوژیک و اقتصادی واکنش مثبتی به افزایش تراکم در محدوده 50 تا 100 بوته در هکتار نشان می دهند (آئین، 1375 ؛ رفیعی و صالحی، 1383 ؛ امامی و همکاران، 1381).
 سمیت و همل (1384) بیان داشتند که با توجه به عادت رشد آفتابکردان (بدون شاخه فرعی وعادت رشد محدود) می توان واکنشی مشابه واکنش ذرت به تراکم گیاهی را برای آن انتظار داشت بدین صورت که در تراکم های پائین، از منابع قابل دسترس، بدرستی استفاده نمی شود و کاهش قابل توجهی را در عملکرد دانه و بیولوژیک نشان می دهد.
اثر متقابل رقم و فاصله بوته
 ثر متقابل رقم و فاصله بوته بر تعداد دانه پر و تعداد دانه خالی در طبق، عملکرد دانه و عملکرد بیولوژیک معنی دار و بر وزن صد دانه و شاخص برداشت غیر معنی دار بود (جدول 1). در همه ارقام، کاهش فاصله بوته ها منجر به افزایش عملکرد دانه و عملکرد بیولوژیک شد، ولی واکنش ارقام نسبت به تغییر فاصله بوته، یکسان نبود (جدول3)، بطوریکه کاهش فاصله بوته ها از 30 به 15 سانتی متر عملکرد دانه را در ارقام آذرگل، زاریا، رکورد و مهر به ترتیب 8/34، 6/72، 8/93 و 5/55 درصد افزایش داد. واکنش عملکرد بیولوژیک ارقام به تغییر فاصله بوته نیز تقریبا مشابه واکنش عملکرد دانه بود، چنانکه افزایش عملکرد بیولوژیک برای ارقام یاد شده از فاصله بوته 30 به 15 سانتی متر به ترتیب 7/52، 4/55، 98 و 6/97 درصد بود. کاهش فاصله بوته تقریبا در همه ارقام شاخص برداشت را بطور یکسان کاهش داد (جدول3)، وزن صد دانه ارقام آذرگل، زاریا و رکورد در فاصله بوته 15 سانتی متر به ترتیب 7، 8/8 و 11 درصد کمتر از فاصله بوته 30 سانتی متر بود، ولی رقم مهر کاهشی در وزن صد دانه نشان نداد. اثر فاصله بوته بر تعداد دانه پر و پوک در طبق در ارقام مورد بررسی، یک روند منطقی را نشان نداد، بطوریکه کاهش فاصله بوته از 30 به 15 سانتیمتر، تعداد دانه پر در طبق را در ارقام آذرگل و رکورد به ترتیب 26 و 3/3 درصد کاهش، ولی تعداد دانه پر در طبق را در ارقام زاریا و مهر به ترتیب 2/12 و 5/5 درصد افزایش داد. تعداد دانه پوک در طبق در بیشترین تراکم نسبت به کمترین تراکم در ارقام آذرگل ، مهر و رکورد به ترتیب 19 ، 1 و 6/48 درصد بیشتر بود در صورتی که در رقم زاریا 3/23 درصد کمتر بود (جدول 3 ).
 ررسی واکنش عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک و اجزای عملکرد ارقام مورد بررسی به تغییر فاصله بوته نشان داد که فاصله بوته 25 سانتی متر بجز رقم مهر در بقیه ارقام بیشترین تعداد دانه در طبق و وزن صد دانه را تولید کرد، در صورتی که همه ارقام، بیشترین عملکرد دانه و بیولوژیک را در فاصله کاشت 15 سانتیمتر تولید کردند. تولید حداکثر عملکرد بیولوژیک و دانه در فاصله بوته 15 سانتی متر، علی رغم کمترین شاخص برداشت و اجزای عملکرد در این فاصله کاشت بیانگر این مسئله است که تعداد بوته (تعداد طبق) در واحد سطح جزء اصلی و تعیین کننده عملکرد در آفتابگردان می باشد. نقش صفت مزبور در رقم رکورد که دارای بوته های کوچکتری نسبت به بقیه ارقام مخصوصا رقم آذرگل می باشد بسیار پر رنگتر است و نشان می دهد که در بین ارقام مورد بررسی، رقم رکورد از تراکم پذیری بالاتری برخور دار است، بطوریکه علی رغم کاهش شاخص برداشت، وزن صد دانه و تعداد دانه پر آن در طبق به ترتیب به میزان 3، 11 و 3/3 درصد در فاصله بوته 15 سانتی متر نسبت به فاصله بوته 30 سانتیمتر، عملکرد بیولوژیک و اقتصادی آن به ترتیب 98 و8/93 درصد افزایش یافته است.

نتیجه گیری نهائی

این آزمایش نشان داد که ارقام مورد بررسی با تولید بیوماس(عملکرد بیولوژیک) یکسان، از نظر عملکرد دانه متفاوت هستند و این تفاوت نیز بطور عمده به شاخص برداشت و وزن دانه ها مربوط می شود، می توان نتیجه گیری کرد که این ارقام تا مرحله گل و گرده افشانی، اختلافی ندارند بطوریکه تعداد دانه پر آنها در هر طبق یکسان بود ولی در مرحله پرشدن دانه ها، واکنش ارقام یکسان نبود، بدین صورت که رقم آذرگل با وزن صد دانه 6/5 گرم و شاخص برداشت 35 درصد، از عملکرد دانه بیشتری نسبت به سایر ارقام برخوردار بود.
 ر خصوص اثر فاصله بوته بر صفات مورد اندازه گیری می توان چنین نتیجه گیری کرد که عدم واکنش معنی دار شاخص برداشت به تغییر فاصله بوته، نشان دهنده اثر یکسان فاصله بوته بر عملکرد بیولوژیک و اقتصادی ارقام می باشد، از طرفی با توجه به اینکه اجزاء عملکرد نظیر تعداد دانه پر در هر طبق و وزن صد دانه، واکنش مشخصی به تغییر فاصله بوته نشان ندادند می توان نتیجه گرفت که تغییر فاصله بوته عمدتاً از طریق تعداد طبق در واحد سطح و عملکرد بیولوژیک، می تواند باعث تغییر عملکرد دانه شود. با توجه به اینکه ارقام مورد بررسی از ارقام اصلاح شده و تک طبق می باشند، بر خلاف برخی از گیاهان خانواده گندمیان مانند گندم و جو یا گیاهانی که دارای شاخه های جانبی هستند، بدلیل عدم پنجه زنی یا تولید شاخه های جانبی عکس العمل بیشتری نسبت به تغییر فاصله بوته نشان می دهند، لذا توصیه می شود این ارقام با تراکم مطلوب و متناسب با خصوصیات هر رقم کاشته شوند.


 جدول 1: جدول تجزیه واریانس و میانگین مربعات صفات مورد بررسی







*، ** و ns به ترتیب معنی دار در سطح 5% ، 1% و غیر معنی دار

منابع تغیرات درجه آزادی تعداد دانه
پردر
طبق تعداد دانه
پوک در
طبق وزن
صددانه
(گرم) عملکرد
بیولوژیک
(کیلوگرم درهکتار) عملکرد
دانه
(کیلوگرم درهکتار) شاخص
برداشت
(درصد)
تکرار 2 ns 52/11279 ns 93/4992 ns 11/0 ns 7/65515 ns 2/5352 ns 00003/0
رقم 3 ns 02/19627 ** 47/53013 ** 94/2 ns 1/798254 ** 3/167932 ** 006/0
فاصله بوته 3 * 13/79890 ns 47/10249 ** 02/1 **4/9659815 ** 9/786480 ns 001/ 0
رقم * فاصله بوته 9 * 86/60784 * 93/22252 ns 40/0 *8/673207 * 2/52548 ns 0005/0
اشتباه آزمایشی 30 32/20874 73/8430 21/0 6/293331 2/19370 0005/0
ضریب تغیرات (CV )
 55/13 94/22 45/9 72/14 06/11 67/6
 

 
جدول 2 : مقایسه میانگین صفات مورد بررسی تحت تاثیر رقم و فاصله بوته
شاخص برداشت (درصد)
 عملکرد
دانه
(کیلوگرم در هکتار) عملکرد
بیولوژیک
(کیلوگرم در هکتار) وزن
صددانه
(گرم) تعداد
دانه پوک
در طبق تعداد
دانه پر
در طبق رقم
35 a 5/4420 a 3/12201 a 60/5 a 0/351 b 42/1046 a آذرگل
33b 3/3515 c 2/10643 b 50/4 b 0/495 a 92/1023 a زاریا
30 c 7/4057 ab 6/12394 a 64/4 b 1/397 b 00/1076 a رکورد
35 ab 5/3918 b 9/11296 ab 72/4 c 2/357 b 50/1117 a مهر
  فاصله بوته (سانتی متر)
33a 1/4760 a 7/14510 a 61/4 b 8/387 a 75/987 b 15
32 a 3/4296 b 1/12691 b 70/4 b 2/442 a 92/1073 ab 20
34 a 9/3996 b 5/11540 b 27/5 a 0/395 a 33/1176 a 25
34 a 7/2858 c 7/7793 c 88/4 b 4/375 a 83/1025 b 30
 میانگین هائی که در هر ستون دارای حرف مشترک هستند با آزمون دانکن در سطح 5 % اختلاف معنی داری ندارند.

  جدول 3 : مقایسه میانگین صفات مورد بررسی تحت تاثیر اثر متقابل رقم * فاصله بوته

رقم فاصله بوته (سانتی متر) تعداد
دانه پر
در طبق تعداد
دانه پوک
در طبق وزن
صد
دانه
(گرم) عملکرد
بیولوژیک
(کیلوگرم در هکتار) عملکرد
دانه
(کیلوگرم در هکتار) شاخص
برداشت
(درصد)
آذرگل 15 7/819 d 3/364 bcde abcd 33/5 13873 abc 3/5166 a abcd 35
آذرگل 20 7/1096 abcd 0/407 bcde abcd 33/5 13868 abc 4643 ab abcde 34
آذرگل 25 7/1162 ab 6/327 cde a 03/6 11979 bcdef 3/4504 ab a 37
آذرگل 30 7/1106 abc 3/305 de ab 70/5 9085 fgh 3/3368 de abc 36
زاریا 15 7/934 bcd 3/460 abcd ef 13/4 12790 bcde 4188 bc bcdef 32
زاریا 20 7/1114 ab 3/498 abc cdef 80/4 12880 bcde 4134 bcd abcde 33
زاریا 25 3/1213 ab 0/421 bcde def 60/4 10677 cdefg 3313 e abcde 34
زاریا 30 0/833 cd 3/600 a def 50/4 6226 h 2426 f abcde 33
رکورد 15 3/950 bcd bcde 3/391 f 03/4 14812 ab 7/4613 ab f 29
رکورد 20 3/1122 ab bcde0/399 def 56/4 13581 abcd 4706 ab def 31
رکورد 25 7/1248 a ab 0/535 abc 50/5 13702 abc 3/4531 ab ef 31
رکورد 30 7/982 abcd e3/263 def 46/4 7483 gh 7/2379 f def 31
مهر 15 3/1246 a cde 3/335 bcde 96/4 16567 a 3/5072 a abcde 35
مهر 20 0/962 bcd abcd 6/464 ef 10/4 10435 defg 3702 cde cdef 32
مهر 25 7/1080 abcd de 3/296 bcde 96/4 9804 efg 3639cde abcd 36
مهر 30 0/1181 ab cde 6/332 bcdef 86/4 8381 gh 7/3260 e ab 37
 یانگین هائی که در هر ستون دارای حرف مشترک هستند با آزمون دانکن در سطح 5 % اختلاف معنی داری ندارند.

فهرست منابع

  1- آلیاری، ه.، و شکاری، ف. 1379. دانه های روغنی زراعت و فیزیولوژی. انتشارات عمیدی تبریز.182 صفحه.
 2- آئین، ا. 1375. بررسی اثر تراکم و الگوهای مختلف کاشت بر روند رشد و عملکرد آفتابگردان.پایان نامه کارشناسی ارشد زراعت دانشگاه شیراز.
 - اسمیت، د . ل . و سی . همل . 1998. عملکرد گیاهان زراعی _ فیزیولوژی و فرایند ها . ترجمه امام، ی. و م . ج . ثقه الاسلامی . 1384. انتشارات دانشگاه شیراز. 593 صفحه.
4- ای. آ. وایس.1984. دانه های روغنی . ترجمه ناصری، ف. 1370. انتشارات استان قدس رضوی. 816 صفحه.
 5- امامی، ب .، شیرانی راد، ا .، نادری، م .، و بنی طبا، ع. 1381. اثر آرایش کاشت بر عملکرد و اجزای عملکرد سه رقم آفتابگردان روغنی در اصفهان. پایگاه تخصصی زیست شناسی ایران ص1-3
6- پورداد، س. 1381. بررسی هیبرید های آفتابگردان در شریط دیم. هفتمین کنگره علوم زراعت و اصلاح نباتات ایران.کرج.
7- رفیعی الحسینی،م.، و صالحی، ف.1381. تاثیر تراکم بوته بر عملکرد دانه و خصوصبات زراعی سه رقم آفتابگردان در شهر کرد. هفتمین کنگره علوم زراعت و اصلاح نباتات ایران.کرج.
 - زمانی، ا.، دماوندی، ع.، و پیمان، ف.1381 . اثر تاریخ کاشت بر روی فنولوژی ، اجزای عملکرد و عملکرد دو رقم آفتابگردان پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اصفهان.
 - مجیری، ع. 1375. بررسی اثرات سطوح مختلف کود ازته و تراکم کاشت بر مراحل رشد، خصوصیات رویشی، عملکرد و اجزای آن و همچنین کیفیت دانه آفتابگردان. پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه صنعتی اصفهان.
 
10- Ahmad, Q. M.A. Rana, and S.U.H. Sidiqui. 1991. Sunflower seed yield as affected by some agronomic and seed characters. Eupytica. 56: 137-142

 1- Andrade, A., D.W. Wolf. And E. Fereres. 1993. Leaf expansion , photosynthesis, and water relations of sunflower plants grown on compacted soil . Plant and soil. 149: 175 – 184.

 2- Barkla, F.and K. Pritchard. 1980. The effect of sowing on irrigated sunflower in Victoria, proc.4th Aust. Sunf. Conf. Shepparton, Victoria,5, pp.18-22
 3- Cater, F.J. 1980. Sunflower science and technology . American Society of Agronomy. Winsconsin.

14- Cirnu, I., V. Dumitrache& E . Hociota 1978. pollination of sunflower by honey bees, an important factor in increasing yield , Beekeeping institute . Romanian Beekeeper Assn.Bucharest, Romania.
15- Jose, F. , C. Barros, M . Cavalho and G . Basch. 2004. Response of sunflower (Helianthus annuus L.) to sowing date and plant density under Mediterranean conditions Eup. J. Agron. 347.
16- Khan, S. A . and A. Muhammed . 1974. Cultural practices for sunflower .Plant populations. Agric. Pakistan. 25:73-76.

17- Thompson, J.A., and I.G. Fenton. 1977.Influence of plant population on yield and yield components of irrigated sunflower in southern New South Wales. Aust. J. Exp. Agric. & A. H. 19(100) 570 - 574
 8- Wade, L . J. and J.W. Foreman . 1988. Density multiply maturity interactions for grain yield in sunflower. Aust. J. Exp. Agric. & A. H. 28(5) 623 – 627

19-Zubriski, J. C., and D.C. Zimmerman. 1974. Effect of nitrogen, phosphorus, and plant density on sunflower. Agron. j. 66:798-801





















The effect of plant spacing on yield and yield components of four sunflower cultivars.

Abstract
 
 n order to study the effect of plant spacing on yield and yield components of four sunflower cultivars a factorial experiment based on randomized complete block design with 3 replications was carried out in Agricultural and Natural Resource Research Center of Hamadan. The experimental treatments were four cultivars of sunflower Azargol, Zaria, Record and Mehr and four plant spacings of 30, 25, 20 and 15 cm in 65 cm interval rows, equal to 51280, 61530, 76920 and 102560 plants/ha respectively.In this experiment, characteristics such as grain yield, biological yield, harvest index, number of unfilled grains per head and yield components (number of filled grains per head and 100 grains weight)were determined. The results showed that the effect of cultivar on grain yield, harvest index, 100 grains weight and number of unfilled grains per head was very significant. however the biological yield and number of filled grains per head were not affected by cultivar. grain yield, biological yield and 100 grains weight were very significantly affected by plant spacing. Azargol had the maximum grain yield ( 4221 kg/h ). The effect of plant spacing on number of filled grains per head was significant and on harvest index and number of unfilled grains per head was not By decreasing plant spacing, the biological yield and grain yield were increased and yield components were decreased. Interaction between cultivar and plant spacing on grain and biological yield and number of filled and unfilled grains per head was significant. whereas on 100 grains weight and harvest index was not significant. Maximum and minimum grain yield ( 5163 and 2380 kg/h ) were obtained by Azargol in 15 cm spacing and Record in 30 cm spacing respectively.
 
 ey words : plant spacing , sunflower, yield, yield components.